As formas do son
José Jiménez
Onde se sitúa a raíz, o punto de inicio, do despregamento das obras nas artes visuais...? No proceso de configuración das formas. Xa sexa de xeito estático ou dinámico, e tendo en conta que as posibilidades do dinamismo se acentuaron intensamente cos novos soportes, electrónicos e despois dixitais, da representación.
Pero hai un dinamismo que xermola do diálogo coas formas do son, da música, que está xa presente dende a época en que se produciu a invención cultural da arte, na Grecia Clásica, nun período que se pode datar entre o s. VIII e o s. V a. C. E é tamén nese contexto onde se percibe a relación entre os sons musicais e os movementos dos astros, o que Pitágoras denominou “harmonía do cosmos” ou “música das esferas”.
A música das esferas lévanos á música deste mundo, no que vivimos: de arriba abaixo, e de abaixo arriba. E isto é algo que se sente con intensidade en Cuba. Ver e oír as obras de Glenda León lévame en todo momento á obra literaria de Alejo Carpentier, quen dicía sobre si mesmo: “Ese músico que levo dentro”. A súa formación musical levouno a escribir numerosos textos sobre música, e cómpre salientar que, a diferencia da música europea, caracterizaba a música latinoamericana pola súa intensa mestizaxe.
Pero, ademais, a música flúe directamente nas súas novelas, nos seus textos narrativos. É algo que podemos apreciar dun modo especial na súa novela breve Concerto barroco, escrita entre A Habana e París en 1974. É unha viaxe musical en 1733, dende Coyoacán (México) a Cuba, España, Venecia (durante o Entroido) e París. Na narración resulta decisivo o encontro, en Venecia, con Vivaldi, Scarlatti e Haendel, onde se revive a representación dunha ópera de Vivaldi moito tempo perdida, e tamén como en contraposición á música barroca europea xermola a música dun escravo de pel negra, Filomeno, que nos leva á trompeta de Louis Armstrong. O texto flúe, en todo momento, cos movementos das palabras coma se fosen sons, e co desprazamento no tempo, a través da viaxe.
Son estas cuestións centrais para situar a traxectoria e o traballo artístico de Glenda León, que estudou ballet clásico, filoloxía e historia da arte n’A Habana, e comezou a expoñer en 1999. Isto é o que ela mesma sinalou en 2013, nunha entrevista: “A música foi fonte de inspiración para min dende cativa. Por iso quixen ser por moitos anos coreógrafa. Logo decateime de que o principal ingrediente destas ideas coreográficas daquela época era o visual”.
Ese é o núcleo: a síntese entre os sons e o visual. E a partir diso a correspondencia, tanto visual como sonora, entre os astros e a Terra onde vivimos os humanos: unha chamada de atención cara á importancia da natureza, cada vez máis ameazada. Cuestións que se articulan nesta exposición de obras de Glenda León, “Música das formas”, organizada en tres seccións: I. Terra e ceos, II. A espiral do tempo, e III. Ollar a música.
Vivindo no noso tempo, Glenda León é plenamente unha artista multimedia. Utiliza os máis diversos soportes e técnicas de expresión: obxectos, esculturas, instalacións, debuxos, fotografías, libros de artista e vídeos.
Agora ben, nese amplo despregamento de modalidades expresivas hai un fondo común que dá unidade ás súas propostas: a articulación das súas pezas flúe a través de rexistros musicais cos que se estruturan as obras. Nelas podemos advertir unhas pegadas melódicas, ou contrastes e variacións, co que as formas visuais adquiren un son interior, ritmo e proxección.
Que é unha “forma”...? Se nos remontamos ás orixes da nosa tradición cultural temos que remitirnos a Platón, que elaborou o concepto filosófico de forma εἶδος, eídos], pasando dende o que sería o aspecto de algo que vemos ao núcleo substantivo que dá unidade a dimensións plurais.
No ámbito específico da teoría musical, Leonard B. Meyer (1956, 74) sinala: “As formas son aspectos esenciais do estilo, grupos de probabilidade alternativos, cada un dos cales mostra as súas propias relacións de probabilidade especiais dentro do contexto estilístico global. E ao igual que a percepción dos aspectos máis xeralmente constantes do estilo e a resposta a estes, a comprensión da forma é aprendida, non innata”. E conclúe: “O concepto de forma implica abstracción e xeralización”.
E sobre “a natureza da forma” indica: “A comprensión dunha serie de estímulos fisicamente diferenciados que configuran un modelo ou unha forma é o resultado da capacidade da mente humana para relacionar entre si, de xeito intelixible e significativo, as partes constituíntes do estímulo ou da serie de estímulos. Para que xurda a impresión de forma debe percibirse unha orde na que os estímulos individuais se transformen en partes dunha estrutura maior e desempeñen funcións distinguibles dentro da devandita estrutura”. (Meyer, 1956, 169).
O que Glenda León nos dá nas súas obras é un conxunto de formas abertas, que xogan coa correspondencia entre distintas maneiras de sentir e coñecer: palabras, sons, partituras con debuxos e rexistros visuais, correspondencias entre ceos e terra, o fluído do tempo... Somos nós, os que miramos, os que temos que despregar unha capacidade de interiorización, de levar a pluralidade de rexistros formais a un ámbito concreto de significación. Hai que pasar de simplemente mirar a ver, a percibir a unidade da forma. Así, os sentidos lévannos ao coñecemento.
Nas formas plásticas de Glenda León, sempre en diálogo cos sons e os textos, escintilan tamén os trazos que outro grande escritor cubano: José Lezama Lima (1980, 59), situou como núcleo do coñecemento poético: “O coñecemento poético sepárase do coñecer dialéctico que busca tan só o espello da súa identidade”. Coñecer poeticamente é ver o envés, o reverso das cousas. A poesía é, para Lezama (1981, 129) unha dimensión transcendente: “As esencias expresadas polas eras imaxinarias”, unha articulación “do imposible” sobre “a imaxe posible”. Pero o seu itinerario non é simple, senón labiríntico. O seu inicio está na disolución do propio corpo para convertelo en forma: “Disolver o noso corpo para que chegue a ser forma”. (Lezama Lima, 1980, 68).
Ollo e corpo aventúranse así na imaxe: “O ollo crea a figura; a noite exprésase, cae sobre nós por imaxe. O ollo sente un orgullo pasivo cando se estende na figura. O noso corpo sente un orgullo posesivo cando penetra na imaxe da noite”. (Lezama Lima, 1980, 57). E é que o coñecemento poético non advén de balde, é un difícil acto de conquista. O poema é “un espazo resistente entre a progresión da metáfora e o toque de queda da imaxe”. (Lezama Lima, 1981, 129).
As eras imaxinarias, a imaxe como canle secreta do tempo histórico, só son entrevistas nese dobre ámbito de resistencia no que os corpos han de soportar a nada que os circunda e os produtos da cultura: formas ou figuras, o fluxo retráctil das imaxes: “Así como o corpo soporta a nada circundante, as figuras vense obrigadas a contrarrestar o fluxo das imaxes”. (Lezama Lima, 1980, 53).
América Latina, e nela Cuba, achéganos a visión da diferenza, froito da intensa mestizaxe que caracteriza o mellor da vida humana. E nese horizonte as formas do son de Glenda León lévannos visualmente ao máis profundo do coñecemento poético: ceo, flor, tempo, espello, estrelas, nubes, mundo político, discorrer e formas do tempo, bágoas do tránsito, instantes, cadeira do poder, música da revolución, metamorfose, consciencia, e música das esferas. O universo, aquí e nos ceos, como música das formas.
Referencias bibliográficas
Alejo CARPENTIER (1974): Concierto barroco; Siglo XXI, México. 8ª edición: Siglo XXI, Madrid, 1979.
José LEZAMA LIMA (1980): La dignidad de la poesía; Versal, Barcelona.
José LEZAMA LIMA (1981): Imagen y posibilidad; Editorial Letras Cubanas, A Habana.
Leonard B. MEYER (1956): Emotion and Meaning in Music; University of Chicago Press, Chicago. Trad. esp. e prólogo de José Luis Turina: Emoción y significado en la música; Alianza Editorial, Madrid, 2001.