JORGE MARTINS. Sombras e paradoxos, supón a primeira presentación de grande envergadura que no noso país se dedica a un dos nomes referenciais da plástica portuguesa do último século. Aos seus setenta e oito anos, e en plena actividade creadora, Jorge Martins (Lisboa, 1940), chegou a converterse nun referente dentro do rico panorama creativo actual do país veciño, tanto pola firmeza e independencia do seu compromiso estético —en boa medida indiferente ao vaivén das modas internacionais que década a década van ditando o devir colectivo da creación—, como pola singular posición que Martins ocupa no mapa xeracional. De feito, a atención que o seu traballo suscita entre os novos artistas nos últimos anos é un importante aspecto a ter en conta chegado o momento de valorar a pertinencia dun traballo como o seu, onde unha impecable formalización se combina coa busca continua de novos procesos e solucións á hora de formular as imaxes plásticas.

Sen dúbida, a esta vixencia do traballo e ao prestixio do artista moito contribuíu a infatigable investigación de Martins en torno ao debuxo dende as súas primeiras exposicións, hai agora algo máis de sesenta anos; de feito, será cos seus debuxos cos que chegará, xa a finais da década dos setenta, ao Centro Georges Pompidou de París, onde se lle dedicou unha individual. O debuxo, disciplina antano "secundaria", mesmo subsidiaria, vive no presente un momento feliz, de renovado interese tanto nos aspectos conceptuais que implica como nos procesuais e formais, e na figura de Martins atopa un nome ineludible á hora de recapitular sobre os seus logros e límites históricos durante a segunda metade do século XX, pero tamén en canto á liña de horizonte que a rodea no noso presente estético.

Esta exposición concéntrase exactamente na devandita parte da súa abundante produción, o debuxo, na cal o artista tanto se destaca. Debuxos de gran formato e unha versatilidade asombrosa, onde a abundancia de rexistros é a nota predominante: dende a xeometría ao xesto expresivo; dende a orde matemática ao enunciado verbal en forma de escritura, palabra, letras ou anotacións; dende a silueta á mancha; dende a figura ao monocromo... Martins non se limita a unha fórmula susceptible de multiplicarse ata o infinito por medio de variantes e, fronte ao que adoita ser habitual en creadores da súa idade, onde o territorio xa conquistado se explota ata o esgotamento, o noso protagonista evita en todo momento a repetición dun repertorio recoñecible de xestos, marcas, fórmulas ou iconografía xa establecidas por el mesmo con anterioridade e postas baixo o imperio da sinatura.

Para a mostra do MARCO de Vigo decantámonos por unha ampla selección de obras realizadas en todas as datas produtivas do artista, e a publicación asociada ofrece ao lector unha experiencia máis completa a nivel documental de cada unha das súas etapas. Non obstante, dende o principio evitamos a idea de retrospectiva (queremos mostrar coa nosa exposición o fenomenal momento que vive a obra do artista no presente, cun taller aberto e activo do que están a saír hoxe algúns dos seus mellores traballos), esquivando consecuentemente o carácter de museo-mausoleo derivado deste tipo de revisións. Por iso tamén rexeitamos a organización cronolóxica do exposto, ou todo o que conduza a crear a impresión dun falso desenvolvemento lineal na longa traxectoria de Martins, onde logros pretéritos parecesen conducir de xeito secuencial e un tanto inevitable a outros derivados, causais, que os engloben. Isto non adoita ser así case nunca, e dende logo no caso que vos ocupa suporía unha terxiversación. O noso criterio de selección e o plan expositivo pola contra subliñan como as preocupacións do artista son continuamente renovadas ao longo dos anos, das décadas, de toda a súa traxectoria mesmo crecendo de xeito espiral, digamos, antes que orde sucesiva. Por iso organizamos o percorrido en núcleos temáticos onde a obra actual lanza miradas oblicuas en todas as direccións —o pasado incluído—, para ganduxar secuencias non previsibles, e destacar reflexos e iluminacións transversais no tempo. Polo demais, na selección expositiva predominan os seus debuxos de gran tamaño, e un bo número de inéditos, en case todos os casos escollidos coa intención de mostrar a asombrosa versatilidade da súa sintaxe; a singularidade, riqueza e o refinamento dos seus procesos formativos; e o variado conxunto de intereses icónicos con que se manexa.

A nosa exposición propón uns novidosos eixes de lectura sobre a obra de Martins que completan e actualizan a abundante fortuna crítica recibida polo artista ao longo da súa longa carreira. Así, analizaremos o debuxo como sismógrafo dos estados anímicos, do pulso "vital" e emocional do artista, para comprobar como se combina en boa parte destas obras cun rigor analítico e unha capacidade para a organización dos elementos que compoñen a imaxe no plano de representación moi notables. A este equilibrio entre os momentos "quentes" e os "fríos" dedicará a nosa exposición un apartado. De igual modo, os aspectos performáticos derivados da execución dunhas obras en semellantes tamaños, terán o seu espazo propio no percorrido. A relación do soporte cos propios materiais de debuxo, por un lado, pero por outro co noso propio corpo son factores decisivos na execución física das pezas. Así, o dominio do pulso e o manexo dos eixes pulso-cóbado-ombro-cadeira aparecen ás veces relacionados con aspectos da xestualidade corporal, do desprazamento do corpo (na súa totalidade ou só dalgunhas das súas partes) sobre a superficie do papel, coma se dunha danza ou unha acción se tratase, ata conseguir o ritmo lineal buscado. Outra das seccións da mostra dedicarase a poñer de relevo os límites disciplinares do debuxo en relación coa pintura, a narrativa, a arquitectura, a escenografía e/ou os seus campos expandidos na actualidade. Neste sentido, cómpre salientar as relacións que unha parte deste debuxo estableceu con outros momentos decisivos da arte durante a modernidade tardía, como os Supports-Surfacces franceses, ou os nosos Trama; máis atrás, tamén con aspectos concretos da Abstracción postpictórica, a Field Colour Painting, e mesmo cos grandes logros do expresionismo abstracto, pero subvertendo en todos os casos moitas das premisas canónicas das súas respectivas poéticas e "traducíndoas" aos códigos gráficos debuxísticos. Nesta brincadeira, paradoxal e case perversa relectura da tradición canónica tardomoderna retrátase outra asombrosa capacidade máis do artista que a nosa exposición quere destacar. Por último, a capacidade do debuxo de Jorge Martins para traducir o intanxible —que non inmaterial—, como a luz, o tempo, a linguaxe ou o espazo, ocupará un último apartado na nosa análise. Ao respecto, a nosa intención é subliñar como unha das máis notables características na obra de Martins, a súa asombrosa capacidade para poñer en escena, dentro dos límites da folla de papel, dimensións simbólicas, espirituais e metafísicas practicamente inmanexables fóra do plano da imaxe. O título da mostra, suxerido polo propio artista, Sombras e paradoxos, apunta cara a esta dimensión un tanto insondable da arte dende o seu estadio nuclear: o debuxo.

Series e seccións, pois, que se cruzan e préstanse a examinarse de forma aberta, non lineal, tanto cronolóxica como tematicamente, e que unha selección dos seus cadernos de traballo completarei finalmente, dando a coñecer só unha mostra do inxente labor acumulado ao longo das décadas nos máis de cen carnés que Martins completou con anotacións, reflexións e debuxos. Serán estes os protagonistas dunha publicación específica que prepara o museo, onde o lector poderá internarse no denso e tan elegante mundo intelectual do noso protagonista. Trátase da primeira vez que unha institución recompila e estuda tan valiosos materiais.

Óscar Alonso Molina
Comisario da exposición