“Vasco Araújo (Lisboa, 1975) e Javier Téllez (Valencia, Venezuela, 1969) pertencen ao mesmo espectro xeracional, pero non é este dato biográfico a razón fundamental para expoñer as súas obras conxuntamente, senón, principalmente, que estas están ligadas por unha serie de características comúns e, dende logo, polo feito de que ambos os dous traballan a partir de referencias tomadas da historia do cinema. No caso do artista venezolano, dun modo claramente asumido e empregando a cita explícita, [...] ou mesmo utilizando o propio filme, como sucede en La Passion de Jeanne D’Arc (Rozelle Hospital) (2004), na que o artista usa o filme de Carl Theodor Dreyer, A Paixón de Xoana de Arco (1928), pero con novos diálogos entre as escenas, escritos por pacientes femininas do Hospital Rozelle de Sidney. No caso do artista portugués, o cinema non aparece dun modo tan explícito e material pero nos seus vídeos percibimos ecos de filmografías varias, de Bergman a Fassbinder, pasando por Almodóvar, Antonioni ou Oliveira.

Aínda que, como afirmou Mark Cousins, os vídeos abandonaron a sala de proxección, atravesaron a rúa e se instalaron nos museos e nos centros de arte, non deixa de ser interesante observar como estes dous artistas —e non son caso único na arte contemporánea— traballan co universo cinematográfico como unha especie de ready made a partir do cal se crean outros filmes e vídeos, outras obras. Pero non é só o patrimonio cinematográfico o obxecto do traballo para Téllez e Araújo, senón tamén as grandes narrativas clásicas —nomeadamente a traxedia grega, a ópera ou acontecementos históricos destacados e paradigmáticos.

O Rinoceronte de Dürer, o novo vídeo de Téllez, filmado no panóptico do Hospital Miguel Bombarda, en Lisboa, parte da historia portuguesa da embaixada que o rei D. Manuel enviou ao Papa a Roma en 1513, que incluía un rinoceronte vivo, animal ata entón descoñecido en Europa, como acto de demostración de poder e forza da corte portuguesa. O impacto do animal foi enorme, levando o pintor alemán Alberto Durero a representalo a partir de descricións de persoas que o viran. Como era de esperar, dado o proceso e o modo en que o ser humano se relaciona co que non coñece, o debuxo é fantasioso; é máis que a vida [...]

O artista, unha vez máis, traballa con enfermos psiquiátricos, concretamente do hospital de día, e eles son os actores desta obra que se desenvolve en torno á presenza dun rinoceronte embalsamado. Este é empurrado día e noite a través da estrutura circular do panóptico, entre o espanto dos homes e mulleres que habitan as celas-cuartos [...]

Traballar con enfermos mentais é unha constante na obra de Javier Téllez: fillo de psiquiatras, posúe unha familiaridade e proximidade co universo da enfermidade mental que lle permite crear situacións e obras nas que estes pacientes aparecen cunha grandeza e dignidade que foxe da imaxe estereotipada que temos das persoas con problemas psiquiátricos. El transfórmaas en protagonistas centrais e obríganos a nós, espectadores, a mirar cara aos seus rostros de preto, a fixalos e a interrogarnos sobre se son tan diferentes a nós.

Vasco Araújo, na serie fotográfica Todos os que Caem (2009), radicaliza este interrogante e fotográfase a se mesmo no Hospital Júlio de Matos como un tolo internado. A dimensión psicolóxico-psiquiátrica traspasa, polo tanto, as obras dos dous artistas; no caso de Téllez a través do seu traballo con pacientes, no de Aráujo porque frecuentemente aborda temáticas de disfunción familiar e psicolóxica e de traumas sociais —véxase, a título de exemplo, nesta exposición a obra Far de Donna (2005).

Pero a exposición mostra como hai outras zonas de contacto entre as dúas obras: os insectos resecos que aparecen en Nature Vivante (2005) de Araújo pertencen ao mesmo reino do rinoceronte de Téllez: o da taxidermia. Son animais que xa viviron, que xa morreron pero que continúan existindo porque foron embalsamados e conservados, é dicir, porque son máis que a vida. Tal como a arte, o teatro ou a literatura.

En Mulheres d’Apolo (2010), o máis recente vídeo de Araújo, o título procede non só do feito de ser filmado na Sociedade Filharmónica Alunos de Apolo e de que moitos personaxes sexan persoas que a frecuentan, senón tamén por evocar o mito de Apolo, o deus da mitoloxía grega que apoiou a Troia e as súas mulleres contra os gregos. O monólogo do vídeo, construído polo artista a partir de varios textos, ten pasaxes tomadas da obra teatral de Eurípides, As Troianas (415 a. C.), que precisamente relata a valentía, a resistencia e a intelixencia das mulleres de Troia fronte ao masacre perpetrado polos gregos. Que esas palabras sexan agora postas en boca dunha muller de mediana idade que busca unha fuxida da soidade e dos malos tratos do seu home nun salón de baile e vestindo roupas pretendidamente ‘glamourosas’, non deixa de achegar unha dimensión heroico-tráxica, pero tamén profundamente triste. Esta muller, que se nos ofrece a través da voz (a da actriz Lúcia Sigalho) e de planos parciais do corpo e cuio rostro só se nos revela ao final do vídeo, e o rostro, o mesmo que o corpo, entendemos entón, é o do propio Vasco Araújo nunha excelente interpretación —a muller é, finalmente, el. Este detalle remite a outra característica, que máis que calquera outra, une as obras dos dous artistas: facer visible o que en xeral non se quere ver. Morte, vida, drama, ópera, fado percorren a exposición de lado a lado: hai un exceso, hai un máis que a vida en todas estas obras.

[...] A voz é fundamental nesta exposición. En Letter on the Blind, for the Use of Those Who See (2007) —o título é unha tradución inglesa da obra de Diderot, Lettres sur les aveugles a l’usage de ceux qui voient, publicada en 1749—, Javier Téllez permítenos oír o que seis cegos senten ao entrar en contacto coa pel dun elefante. En Duettino (2001) e O Morto (2010), Vasco Araújo transforma, na primeira, un ser humano —una vez máis el mesmo— nunha especie de estatua branca de xeso que berra-canta repetitivamente un pequeno extracto da ópera Don Giovanni de Mozart, e na acción O Morto é unha estatua de madeira que 'fala' cun apuntador de teatro sobre quen domina e quen é dominado. A voz de Aldina Duarte en O Rinoceronte de Dürer irrompe no vídeo como un suplemento de alma, un exceso [...]

Nada nos advirte máis da voz e do son que a mudez, que a súa ausencia: a falta volve o ausente importante. Xa en Far de Donna o fillo só empeza a cantar cando a nai perde a voz e unha muller conta en linguaxe xestual o drama da nai. En Happy Days, Araújo transcribe nos cristais das ventás a obra teatral do mesmo título de Samuel Beckett (1960), pero elimina a fala, limítase a transcribir as didascalias: o diálogo, as palabras intercambiadas entre os dous personaxes desaparecen, quedando só as indicacións da acción corporal [...]

O filósofo Martin Heidegger prefería o modelo auditivo ao modelo visual. No modelo visual o mundo é dado como un camiño cara á claridade e distinción, mentres que no modelo auditivo o mundo é algo demasiado resistente e opaco, que crea ruído, un mundo de obstáculos e oposicións [...]

Em Sklavenstern não há hospitais nem psiquiatras porque todos são doentes mentais.

Fingimos o que não somos com o medo de sermos rejeitados.

A primeira frase é unha tradución libre dunha das frases que aparecen escritas nas lousas de Caligari und der Schlafwandler (Caligari and the Sleepwalker) [*Caligari e o somnámbulo, obra de Téllez incluída na exposición da Fundação Gulbenkian]; a segunda está tomada de Mulheres d’Apolo, e evidencian que ‘Máis que a vida’ é unha exposición que quere falar e mostrar o outro lado da cortina —en La Passion de Jeanne D’Arc (Rozelle Hospital), o forro da cortina vermella de veludo son sabas do hospital psiquiátrico Rozelle—, o que temos medo de ver ou de pensar, porque, no fondo, sabemos que o que separa o ‘normal’ do ‘non normal’, é ínfimo, escorregadizo, e que en calquera momento podemos ir dun lado ao outro coa mesma facilidade coa que abrimos e pechamos a cortina. Pero tampouco debemos esquecer o antigo precepto humanista de que nada humano nos debe ser estraño”.

Isabel Carlos
[Extractos do texto da comisaria para o catálogo da exposición]