Sombras luminosas de Manuel Vilariño

Fernando Castro Flórez, comisario da exposición

Paxaros, praias, montañas, xeo, crepúsculos e ondada, o “mar abisal”, nun fermoso verso de Gamoneda, e o rinoceronte velado, o bufo e as palabras que descarnadamente aluden a unha ausencia. O horizonte de pureza estremecedora das fotografías de Manuel Vilariño fai que nos enfrontemos a unha estética dunha beleza poética incomparable, esixente e sutil, verdadeira e, polo tanto, sombría. Alberto Ruiz de Samaniego advirte que a obra de Vilariño se nos mostra cunha “serenidade paradoxal”, cunha tensión entre un fóra próximo e unha distancia interior, que require “dun xesto calmado”, dunha luminosidade tranquila. As fotografías de Vilariño fannos volver á terra. Temos que asumir o conflito da obra de arte, isto é, á relación entre mundo e terra. Só atravesando o crepúsculo dos lugares podemos retornar á montaña e ao bosque, ao lugar que mesmo en tebras nos ensina algo. É aí, nese ámbito do descoñecemento, onde a arte busca a súa materia ou, mellor, onde enraízan as obsesións. Hai que aprender do crecemento das cousas na natureza e chegar a decidir cal é o momento oportuno. Acaso o tempo cronolóxico e o tempo meteorolóxico non falen doutra cousa ca dunha mestura, isto é, do kairós, aquilo que resulta propicio. A luz que fai as cousas visibles impón o tempo da natureza: aí únense o corte e a continuidade, o estático e o fluído. Se ben a fotografía é o fiel testemuño evocador da realidade, un medio para recordar, tamén ten unha singular carga sentimental, na que se vai da felicidade á traxedia, isto é, en termos de Barthes, unha reduplicación do sido pero tamén un teatro da morte. A sabedoría tráxica de Vilariño tócanos ao puntualizar o sacrificio, ao iluminar fermosamente a finitude.

O canto de existencia de Manuel Vilariño é un intenso e arriscado morar no aberto; intentando chegar á orixe da orixe, ao aión, o fotógrafo engaiólanos cos seus niños de especias, coas súas ataduras e os seus paraísos despezados. Rilke apunta, nas Elexías de Duino, que todas as miradas de todo o que vive se dirixen cara ao aberto. Tan só os nosos ollos, voltos ao revés, como un círculo de trampas, impiden toda saída. Non coñecemos o que está máis aló do círculo “senón a través da mirada dos animais”. Iso é o que busca Vilariño nas súas Bestas involuntarias, os ollos fixos na distancia: aspirar a esa existencia sen fronteira, límpida. Os máis arriscados son os que queren máis; o canto é a pertenza á totalidade da pura percepción. O fotógrafo sentiu o pulo do vento dende o inaudito centro da pura natureza, sen necesidade de entrar no claro.

Pode que as nosas viaxes non teñan ningún obxecto e camiñemos para chegar a ningún lugar ou tan só ao ocaso. Vivimos entre a cazaría e o xogo do escondedoiro, desexamos a presa aínda que ao final o que apareza sexa tan só a sombra. Estamos, inevitablemente, botados á existencia entre o oco e a sombra. O fotógrafo mostra animais escuros, algúns dos cales cualifica como “insomnes”, icebergs iluminados co xeo marcando unha negrura premonitoria, montañas que nos engaiolan e desacougan.

Manuel Vilariño é un grande mestre da natureza morta, caracterizada por unha grande intensidade poética. Este “emboscado” que retorna, insistentemente, arquetipo da sombra, realizou, nos últimos anos, unhas fascinantes composicións nas que esencializa ese xénero clásico, utilizando elementos como unha candea, froitas ou paxaros aforcados.

Nun escenario moi despoxado asistimos non tanto á apoteose do loito canto a un despregamento cromático; Vilariño resalta as cores dos animais mortos, intensifica a textura dos alimentos mentres a omnipresente chama da candea parece que ingresase nunha dimensión onírica. En certa medida, este artista está a materializar o que resta das dobras do soño: unha bolboreta nun libro de misas aberto, uns limóns que están xa en descomposición, un escaravello que parece trepar pola cera que se consume. Alén do literalismo, produce un xogo de variacións extraordinario no que precisamente non afoga a fantasía do voo senón que convida o espectador a introducirse en imaxes que merecen o cualificativo de “xenerosas”. A obra de Vilariño, unha inmensa natureza morta, impón unha misteriosa luz interior. O que este artista quere é deixar ser ao animal ou, mellor, ao terreal, mantendo, dese modo, aberto o mundo. Na nosa época epilogal o resto, que é o que fai ao home feliz, pode ser de novo o erotismo, a risa ou o xúbilo ante a morte. O fotógrafo agarda, cos ollos nus a “ceo aberto”, compón escenas rituais para dar espazo ao que é propiamente invisible. A fermosa travesía de Vilariño cara a un norte que é fóra radical ten algo de viaxe órfico, de “escuro estremecemento” detrás da sombra amada.

Se Manuel Vilariño evoca a soidade, o silencio ou a morte, tamén pode atoparse na súa obra a tenrura, o pracer do xogo e a dita do encontro que proporciona a viaxe. Nun dos seus textos sinala que, máis aló da realidade aparente, xermina a mirada da vertixe do instante “no bosque de sombras”. É quen de xerar imaxes que son, ao mesmo tempo, dramáticas e capaces de transmitir a intensidade da vida, desprazándose entre a lixeireza e a escuridade, a aurora e o crepuscular. Este fotógrafo que ten alma de poeta sabe que a obra de arte é un cuestionamiento que non espera unha resposta definitiva.

A beleza xorde case accidentalmente. Vilariño fala dunha nostalxia da beleza que o obriga a manterse en veciñanza coa morte, nunha rara dimensión da felicidade que xorde dun fondo nihilista, na certeza da finitude. “Os restos de animais —escribe con enorme lucidez—, as osamentas, estrangúlanme o pensamento, apartándome da reflexión e dos límites coñecidos. O horizonte é inconsciente activo, ou labirinto, os desexos. Funciona o automatismo e o azar nun fondo inexplorado”. Acaso sexa no que sobra onde estea o decisivo, no residuo poético. Unha vez máis, recordando a Celan, “di verdade quen di sombra”.